Derk Loorbach, 10 januari 2019 in Jungle Amsterdam
tekst: Aukje van Bezeij
We weten het al 50 jaar, nee eigenlijk al 100 jaar, dat de manier waarop we met energie en grondstoffen omgaan onvolhoudbaar is.
We hebben ook al tientallen jaren milieubeleid.
We hebben de kennis en de bewijzen.
We hebben ondernemerschap en de innovatie om op een ander spoor te komen.
Maar wat leverde ons dat op?
We gingen grondstoffen efficiënter gebruiken, waardoor we nóg meer konden consumeren.
We deden wat goede dingen, maar we gingen óók 130 rijden.
En we bouwden er nog een paar kolencentrales bij.
Ondanks alle goedbedoelde inzet, bungelen we op het gebied van duurzame energie helemaal onderaan in Europa.
Derk Loorbach
Derk Loorbach is een bijzonder hoogleraar sociaaleconomische transities uit Rotterdam, en directeur van Drift: Dutch Research Institute for Transitions.
Loorbach spreekt tijdens een open ledenavond van Energiecoöperatie Zuiderlicht.
Wat is nodig om nu wél te veranderen?
Voor echte verandering zullen we antwoord moeten geven op een paar cruciale vragen, zegt Loorbach:
‘In wat voor economie en samenleving willen we leven?
En welke rol speelt energie daarin?’
Dat is niet doorgaan op dezelfde weg en hier en daar wat bijsturen.
Transitie gaat over structurele verandering in complexe systemen,’ zegt Loorbach. ‘Het gaat over schoksgewijze, onomkeerbare verandering in hoe we met elkaar omgaan, hoe we het gewend zijn en waar we waarde aan hechten. In de wetenschap noem je dat een regime.’
Een regime?
‘Dat klinkt heel slecht’, lacht Loorbach, ‘maar eigenlijk is het onze collectieve comfort zone.’ Daar stap je niet zo maar uit. ‘Het regime, dat zijn we ook zelf. Veel van onze consumptie is fossiel of onduurzaam.’
Hoe een regime eruit ziet heeft te maken met:
- Cultuur: wat vinden we belangrijk? De hele 20steeeuw was dat vooruitgang, groei.
- Structuur: we maken het leven voorspelbaar met regels en organisaties. Dat zorgt voor stabiliteit, maar het legt ook dingen vast.
- Gedrag: onze werkwijze, routines en welke keuzes we maken.
Cultuur, structuur en gedrag hangen nauw met elkaar samen. Ons energiesysteem is daar een voorbeeld van: een uitermate efficiënt systeem. Het heeft ons comfort gebracht, maar we zijn hebben geen enkele connectie meer met energie. ‘We betalen geld en ergens komt de energie vandaan. We hebben geen idee meer. Toen we de kolen nog moesten halen was dat echt wel anders.’
Veranderingen in en om het regime
In zo’n regime verandert er natuurlijk van alles. Er komen bijvoorbeeld nieuwe technologieën, maar ook de samenleving daaromheen verandert. We gaan bijvoorbeeld steeds meer belang hechten aan kwaliteit, gezondheid en duurzaamheid, naast groei.
Mensen die het anders gaan doen
Buiten het regime om gaan mensen op zoek naar alternatieven. Ze gaan experimenteren met andere manieren van denken, werken en organiseren. Ze hebben andere waarden. Ze beginnen klein, maar gaandeweg dalen de kosten van nieuwe technologieën en organiseren vernieuwers zich steeds beter. Ze winnen aan kracht.
Binnen het regime zie je dat bijvoorbeeld de kolencentrales efficiënter en schoner worden. Je ziet ook dat binnen het regime steeds meer mensen denken, ik moet wat anders. ‘Dan krijg je Joosten van deze wereld.’ [Joost Schornagel, werkt bij Shell, en ook één dag per week bij Zuiderlicht]. Wanneer de niche en de Joosten gaan samenwerken, ontstaat er iets interessants.’ Het gaat om het verbinden van de energie die ontstaat in de regimeomgeving én de niches. Dat kan je niet vatten in een akkoord of beleidsprogramma.
‘Leuk, die doelen van Parijs, maar kan het ook echt?’
Dat vroeg de Gemeente Rotterdam aan Drift. Wat moeten we doen om de doelen van 2030 te halen? Drift rekende eraan en gaf een verrassend geruststellend antwoord: We hoeve alleen maar, op natuurlijke momenten, de technologie te gebruiken, die er al is. Dus als we gaan verbouwen, moeten we ook isoleren. Als we toch het dak vervangen, voorzien we dat van zonnecellen, als de gasketel het begeeft, plaatsen we er een warmtepomp voor terug, etc.. Verder kunnen op van alles en nog wat besparen. Vooral in de sociale woningen, moeten we oude apparaten gaan vervangen. De investering in energiezuinige, moderne apparaten heb je er in drie of vier jaar uit. Daarmee maak je niet alleen grote spongen, maar vergoot je ook het draagvlak, aldus Loorbach.
Gaat het ons lukken?
Ja, alleen ‘als het gaat zoals het ging, dan krijgen we ook wat we kregen’, zegt Loorbach: ‘Neem de elektrische auto’s. De auto-industrie levert ein-de-lijk elektrische auto’s, maar de manier waarmee we met onze auto’s omgaan is dom en oneconomisch. We gebruiken ze nauwelijks, we zitten er vaak in ons eentje in en dus slepen we enorme massa’s gewicht mee. Als we alle auto’s één op één vervangen door elektrisch is er grondstoffenramp. En een ruimteramp. Maar marktpartijen hebben daar baat bij.’
Om de ramp te voorkomen moeten we af van individuele en fossiele automobiliteit. Als we elektrische auto’s gaan delen krijgt iedereen toegang tot schone mobiliteit, tegen lagere kosten. ‘Ja, maar dán kom je aan ons collectieve waardesysteem: we hebben toch het récht op een eigen auto? Er zijn maar weinig ambtenaren en politici die dat scenario graag verkopen.’
Er is momentum: de boel is aan het schuiven
We moeten durven om oude waarden, en ook oud gemak los te laten. We hebben één voordeel: er is momentum, zegt Loorbach. De onvolhoudbaarheid van het huidige systeem leidt onvermijdelijk tot transitie. De boel is aan het schuiven.
We weten wat we niet willen
‘De transitie komt op gang, en dat is prachtig’, zegt Loorbach. ‘Maar, op dit moment zegt het meer over waar we vanaf gaan, dan waar we terecht gaan komen. Oftewel, we weten wat we niet willen.
Maar wat willen we wel?
Als we nu allemaal op duurzame energie overgaan, is niet gezegd dat we daar meer controle over krijgen, dat we minder afhankelijk worden van die paar grote bedrijven die de prijs bepalen. We hebben ook niet ineens meer zeggenschap, over waar de winst naartoe gaat.
Een momentum heeft positieve en negatieve kanten. Negatief is dat anderen, zoals de gele hesjes, het momentum kunnen kapen. Maar ook klimaattafels, die met alle goede bedoelingen, de stakeholders nog eens rond de tafel zetten.
We zijn met miljoenen
Positief is dat momentum een mate en snelheid van verandering mogelijk maakt die we ons niet eens voor kunnen stellen. In de afgelopen vijftig jaar is bovendien veel opgebouwd aan alternatieve modellen en manieren van denken. Zoals Zuiderlicht zijn er overal in Europa duizenden lokale collectieven, met allen hun eigen netwerken. Ze staan voor miljoenen leden wereldwijd. Miljoenen actieve ontwikkelaars van transitie.
‘Kijk naar de versnelling van zonne-energie: dat gaat het voorstellingsvermogen van de meeste mensen – inclusief mijzelf – te boven. Ook professionals onderschatten die versnelling, die gaan uit van horizontale lijnen: zoals het nu is zal het wel blijven gaan.’
Om in een modus van exponentiële verandering te komen, moeten zowel de niche als het regime veel radicaler durven te denken.
Ga niet alle warmteplannen met Nuon maken
Drift ging met een aantal grotere energiecoöperaties, waaronder Zuiderlicht, in gesprek. Een van de onderzoeksvragen was, welke waarden delen de coöperaties?
‘Dat zijn waarden die in het huidige energiesysteem niet voorkomen, maar die ook geen vanzelfsprekendheid zijn wanneer we privaat al die windmolenparken gaan ontwikkelen’, zegt Loorbach. ‘Of wanneer we snel, snel, om maar meters te maken, alle warmteplannen samen met Nuon gaan maken.’
Dat heeft bovendien nog een ander nadelig effect, denkt Loorbach: ‘Als we overal een hoge temperatuur warmtenetten gaan aanleggen, of alleen maar wind op zee, dan denken veel mensen, het zal wel’. Want wat is hun rol dan nog?
We moeten gaan experimenteren
We moeten gaan doen, we moeten gaan samenwerken en gaan kijken wat er goed gaat en dat gaan versnellen. Daar hadden we het net nog over, voorafgaand aan de ledenavond: met de wethouder, vertegenwoordigers van diverse coöperaties en energiemaatschappijen: mensen uit het regime en uit de niche, die bereid zijn over hun eigen schaduw heen te stappen en de verbinding willen maken. Vervolgens zullen we de regels moeten aanpassen, om onze waarden te verankeren in bijvoorbeeld gunningcriteria bij aanbestedingen. We spraken af dat we daarmee gaan experimenteren.
Maak ruimte voor zelforganisatie
Loorbach wil overheden meegeven: ‘Stop met investeren in fossiele technieken. Stop met het versterken van het bestaande regime. Ontketen daarmee de creativiteit die er al lang is en maak zo ruimte voor de zelforganisatie, die transities eigenlijk zijn.’
Tegen Zuiderlicht zegt Loorbach: ‘Vijf jaar lang waren jullie bezig met positie innemen. Ga daarmee door, maar ga daarnaast ook de verbinding leggen met de grotere partijen en met andere coöperaties om het speelveld te verbreden.
De coöperatieve doe-beweging versus de beeldvorming dat het allemaal over ons wordt uitgestort
De kracht van de coöperatieve beweging is nabijheid en daarmee per definitie kleinschaligheid, maar als je weet dat je onderdeel bent van een veel bredere beweging, heb je een enorme gezamenlijk kracht. Er zijn ook tegenkrachten. De beeldvorming is dat de energietransitie over mensen wordt uitgestort. Dat het allemaal niet kan, en dat het duur is.
‘Maak zichtbaar dat er ook een enorme – ik zou bijna zeggen Rotterdamse – doe-beweging is. Dat mensen zoals jullie concreet aan alternatieven werken. Dat het niet alleen leuk is, maar dat het ook wat oplevert. Dat het kan.’
Het is niet een paar paneeltjes, maar een substantiële bijdrage.
Loorbach ziet grote kansen voor de coöperatieve beweging. Straks gaan ze meedoen in windparken. Dan gaan ze geld genereren, nieuwe projecten ontwikkelen en nog meer mensen mobiliseren. ‘Het is niet een paar paneeltjes, maar een substantiële bijdrage.’
Er is geen gemeente of partij die niet zoekt naar draagvlak, naar cofinanciering, naar creativiteit en lokale kennis. Dus, onderschat niet wat je in huis hebt om een positie in te nemen’. Maar, voegt hij daar aan toe: ‘Onderschat ook niet dat het nog wel even een gevecht zal blijven.’ En, sluit hij af: ‘Sta voor je waarden.’
Beeldgebruik en presentatie
De beelden haalden we uit de presentatie van Derk Loorbach. Wil je de hele presentatie terugzien? Dat mag: Presentatie Derk Loorbach
