Merlijn Twaalfhoven – hoe navigeer je door woelig water?

Op 28 juni 2022 gaf Merlijn Twaalfhoven een lezing, tijdens de open ledenavond van Zuiderlicht. We doen een hier en daar ingekort verslag.

(…)
Wat is dit voor wereld?
Is die niet, met de drukte, de volte en de veelte,
compleet gestoord? Is het niet raar
Een planeet, verleden, rijkdom, onschatbaar
De toekomst, zo kwetsbaar
En wij, mensen, op hol, overhoop met elkaar
We bouwen we streven als in een race zonder winnaar.

Een fragment uit de spoken words van Merlijn Twaalfhoven.

‘Ik wil het hebben over verwarring’

Ik verwacht dat we in en zaal vol idealen zitten. En dat dat soms ook overweldigend kan zijn. Dat je na alle berichten die dagelijks binnenkomen, denkt: waar maak ik het verschil? Wat kan ik betekenen? Wat kan ik doen? Wie kan ik de oren wassen? Waar kan ik orde op zaken stellen? Hoe kan ik iemand even de waarheid vertellen?

Het is een tijd van verandering, transitie. Je kunt schrijven: ‘Omarm de chaos’ (red: de titel van een boek van Jan Rotmans), maar chaos in onszelf, in ons hoofd, is niet gezond.

Ik noem het: navigeren door woelig water. Er is een verschil tussen hoe het eeuwenlang ging en hoe wij nu in het leven staan. Met alle media en alle reclame, met wat de samenleving van ons wil. Hoe die aan ons trekt.

‘Hoe ben ik een goed mens?’

Wat kan ik betekenen voor anderen om mij heen? Die vraag is zo oud als de mensheid. Het antwoord was duidelijk. Je kon je beroepen op verhalen. Je kende de ouderen, of misschien de pastoor, iemand die rituelen leidde, iemand die de samenkomst rond een kampvuur inhoud gaf. Dat was houvast. Daarin werden wijsheden gedeeld.

Elke avond rond dat kampvuur werd er gebouwd aan de vraag: wie zijn wij samen? Wat wordt er van ons verwacht? Wat is mijn plek in het geheel? Daar waren rituelen voor. Samenkomsten. In die vraag is kunst geboren.

‘Het leven lag voor ons als een routekaart’

Maar op zee, met woelig water, stroming, dichttrekkende lucht heb je niets aan een routekaart. Je ziet niets, al ben je honderd keer die zee overgestoken. Als oude zekerheden zijn opgelost, als wijsheden, gidsen en houvast ontbreken, hoe kunnen we dán onze weg vinden, in een veranderende, chaotische wereld?

Toen ik tien jaar was had ik een poster van Greenpeace in Antartica op mijn kamer hangen. Mensen wilden radioactief afval in zee storten en Greenpeace zorgde dat dat in het nieuws kwam, door er letterlijk voor te gaan liggen. Ze legden hun schepen tussen de walvisvaarders en de walvissen,  prachtig en kwetsbaar en weerloos tegen de harpoenen. Soms is het verschil tussen goed en kwaad duidelijk.

Gelukkig hebben we in deze tijd Poetin nog. Maar waar zit het andere kwaad?

‘Het onrecht van nu is onzichtbaar en abstract’

Die deeltjes CO2 in de lucht brengen ons aan de rand van de afgrond, maar CO2 is niet giftig. We ademen het zelf uit. Je kunt het niet eens zien. Ik heb me laten vertellen dat er in de buitenlucht 4 ppm CO2, oftewel 0,04 deeltjes per miljoen deeltjes zitten. Dat is superabstract. Daar kan geen boot tegen uitvaren.

Dat geldt ook voor de kloof tussen rijk en arm. Of het uitsterven van dieren die nog niet eens zijn ontdekt, ergens ver weg. Ik voel daar niets bij. Ik moet mijn best doen om daarvan wakker te kunnen liggen. Dat is anders dan met die walvis.

Ook ons houvast aan werk verdampt. Ons werk was ooit onze identiteit. Wie zijn we nog in al die automatisering? Kunstmatige intelligentie, iets wat vele malen slimmer is dan wij, zet alles op z’n kop.

‘Wie gaat het stoppen?’

Wie leidt ons? Wie is onze gids? Waar zit de kennis? Wie kunnen we volgen?

Vraag aan de zaal: ‘Heeft iemand een leider? Wie is jullie held?’

‘Marinus’, zegt iemand. ‘Greta Thunberg’, zegt een ander.

Leiderschap is best wel een dingetje in de 21ste eeuw. Er is immers geen duidelijke oplossing. Elk probleem heeft meerdere oorzaken en alles beïnvloedt elkaar. Het zijn sociaal complexe, wicked problems.

Klimaatverandering kun je op zich nog redelijk voorspellen, je kunt een model maken dat laat zien dat het warmer wordt en dat de zeespiegel stijgt. Maar hoe gaan we als samenleving reageren? Worden we boos over een bepaalde maatregel, of geloven we dat er wel iemand met de oplossing komt? Dat is onmogelijk om te zeggen.

‘Was het maar een complot’

Als klimaatverandering een complot van buitenaardse wezens was, erop uit om óns uit te laten sterven zodat zíj de macht overnemen. Dat lijkt me te gek. Dan kun je ten strijde trekken. Dan kun je je mobiliseren en ergens van winnen.

Maar wij zijn zélf het probleem. Ons gedrag. Onze computer. Ons gewone leven is het probleem.

Vandaar dat ik met jullie op weg wil naar:

Onzekerheidsvaardigheid

Kunnen we navigeren door die veranderende wereld?

Je kunt wel zeggen: de stroming is onzichtbaar, het weer verandert, je kunt je route niet zien over de oceaan. Maar we gaan al duizenden jaren de zee op. Je kunt wel degelijk leren omgaan met veranderlijk terrein, met golven. Je kunt aan de golven leren zien dat er een ondiepte of een stroming is. Je kunt een kompas inzetten. Je kunt varen op een samenspel van ervaring, intuïtie en wetenschap. Dat is navigatiekunst.

Voor samenspel is de verbinding nodig die we verloren. De verbinding met de seizoenen, het voedsel dat we eten, de kleding die we dragen. Ongelijkheid en klimaatontwrichting zijn slechts symptomen. Onthechting is het probleem.

Vraag aan de zaal: ‘Heeft iemand een voorbeeld van iets wat we misschien wel duizenden jaren deden, waar we een band mee hadden die nu is verbroken?’

Iemand noemt geld, als iets wat de plek innam van onderling vertrouwen.

Ja. Bínnen een gemeenschap was geld niet nodig. Het werd pas nodig als je ging handelen met mensen van ver, die je misschien nooit meer zag, waar je geen vertrouwensband mee hoefde op te bouwen. Geldtransacties zijn handig, ze zijn snel en efficiënt. De samenleving draait daardoor als een gek, met alles wat we kunnen produceren en exporteren. Maar in die snelheid gaan de relaties verloren, de verbanden, het vertrouwen.

Als het in de krant over vertrouwen gaat, is het bijna altijd over vertrouwen dat ontbreekt.

Muziek brengt mensen samen

Ik heb een achtergrond als componist. Ik stelde me voor dat ik mooie stukken zou mogen schijven en dat jullie daar mooi naar zouden luisteren.

Maar op een gegeven moment draaide ik me om en zei: doen jullie mee? Ik creëerde een samenspel met het publiek. Ik doorbrak het verschil tussen podium en zaal . Ik blinddoekte het publiek, om hen te laten ervaren wat er gebeurt als je niets ziet. Ogen plakken allerlei labeltjes. Ze observeren en oordelen. Als je je ogen uitschakelt is er meer nabijheid.

Als spel, als zoektocht naar verbinding met mensen experimenteerde ik met geuren, klanken, vrij rondlopend publiek en muzikanten rondom het publiek.

Vraag aan degene naast je: ‘Waar of onder welke omstandigheden ging je scherper proeven, ruiken, voelen, horen of zien?’

Iemand vertelt over de kracht van de pure geur van dennennaalden en houtverbranding, zwemmend in een rivier. Een ander hoorde de stilte, toen in 2020 de vliegtuigen niet meer vlogen.

De kracht van de stilte

Als je een machine stilzet, als je de mens stilzet, gebeurt er van alles. Dan gaan we aan. Een neuroloog heeft de hersenactiviteit in stilte gemeten. Daarmee toonde hij aan hoe je hersenen meer tot leven komen als er minder prikkels zijn. Als we fysieke rust hebben komt het mentale op gang.

Kun je nagaan hoe we onze hersenactiviteit verdoven. We hebben ruimte nodig om de stilte, de natuur, de duisternis van de nacht toe te laten. Om weer te voelen, te ruiken, te horen. Dan ontstaat er van alles.

Moord op Theo van Gogh

Toen ik die projecten aan het maken was, was er de moord op Theo van Gogh. Er werden moskeeën in de brand gestoken, mensen waren boos en iedereen praatte en praatte en praatte. Over schuld en wat er moest gebeuren.

Met muzikanten van Marokkaanse afkomst maakten we toen een concert. Het publiek werd geblinddoekt, op blote voeten en aan de hand naar binnen geleid, en hun voeten werden gewassen. Er waren vrienden van de Islam en een religieus koor. Klanken, kleuren en geuren. Je kon de nabijheid ervaren met die andere cultuur.

Best eng, je voeten laten wassen

Nee, er kwamen geen mensen die net een moskee in brand hadden gestoken, maar ook keurige mensen die positief staan tegenover de multiculturele samenleving kennen vaak nauwelijks Marokkanen, of de Marokkaanse cultuur. We creëerden een gevoel van nabijheid én veiligheid. Het is best eng om je voeten te laten wassen. Je geeft je over. In een geborgenheid, prettige omgeving, kon de ontmoeting betekenis krijgen.

‘To make sense of something’

Dat zeggen de Engelsen mooi. Zintuigen brengen mechanismes op gang, gevoelens. En die zijn heus niet alleen maar prettig. Muziek is ook niet alleen maar iets wat mooi is. Het gaat júist ook over onbestemde gevoelens, gevoelens waar je moeilijk een woord voor kunt vinden. En die gevoelens zijn er, zeker in een tijd van verandering. Waarin we afscheid nemen en zekerheiden loslaten. Een tijd waarin we rouwen, pijn of boosheid verwerken. Dat leerde ik niet op het Conservatorium.

Van de daken

Op Cyprus loopt een muur, dwars door de hoofdstad. Die verdeelt sinds 1974 het eiland in een Turks en een Grieks deel. Die muur is door de Verenigde Naties bewaakt niemandsland, met mijnen en prikkeldraad. Ik vroeg daar aan muzikanten: willen jullie op de daken gaan staan, om aan de ene kant te communiceren met muzikanten aan de overkant?

Er was geen dirigent. De klanken waren niet in de maat. Het was meer vraag en antwoord, en wachten op het antwoord was het spannendst. Het was van alles, ook een geluidsinstallatie en een rap. Soms kwam er wat. Soms was het moeilijk hoorbaar. En ergens klopte het schema niet, toen was er even niks. Iemand zei daarover: ik hoorde kinderen spelen, een flard van de radio, een meubelmaker die aan het werk was. Ik hoorde het normale leven op de plek (bij de muur) waar ik normaal gesproken alleen maar boosheid voel en ik was ontroerd.

Bekijk de rapportage van Move your Ass: Long Distance Call op Cyprus.

Hoe creëren we aandacht voor het gewone?

Muziek en kunst maken gevoelig. Ook als de klanken stoppen, staat die gevoeligheid nog aan. Dat noem ik verwondering.

Vraag aan de zaal: ‘Wanneer wordt de wereld, het gewone leven een kunstwerk? Wie heeft een voorbeeld?’  

Iemand vertelt dat ze ooit wat moest meenemen wat voor haar symbool stond voor schoonheid. Ze had iets in haar hoofd, maar kwam thuis en dacht: dat is ook mooi, en dat. Ze vond ineens alles mooi. Onzin, want niet alles is mooi. Maar toen dacht ze aan het gezegde: schoonheid zit in het oog van diegene die kijkt. Ze nam zichzelf mee.

Het gaat inderdaad om de manier van kijken. Wat doet het je? Wat maakt het los? Dat zit in jou. Daar gaan dingen stromen. En daar heb je soms wat voor nodig, een opdracht, een uitnodiging of een kunstwerk, iets wat je die kant opbrengt.

Elk kind speelt en laat zich raken door mooie, fascinerende zaken. Alleen we proberen het zo snel mogelijk weg te bezuinigen. We wennen aan het leven. Een kunstenaar is misschien wel iemand die weigert te wennen aan het normale en die de fascinatie voor het gewone wil delen.

Kun je de schoonheid zien in het normale leven?
Kun je voelen hoe wreed en extreem onze wereld is?

Muziek begint

(…)
Revolutie begint bij twijfel aan de normaalheid van het leven.
Bij het bevragen van de dingen die zó vanzelfsprekend lijken.
En verzet tegen een wereld die maar door wil razen.
En groeien. En winst wil maken.
(…)
Voel hoe je hart, een kompas kan zijn, verder klopt.
Voel hoe je hart een start kan zijn, iets wat niet hard wil zijn, en nooit meer stopt.

Het is aan ons

Merlijn schreef onlangs het boek: Het is aan ons. Waarom we de kunstenaar in onszelf nodig hebben om de wereld te redden.

Een mooie traditie

Één keer per jaar geven we de ledenavond extra inhoud met een goed verhaal en podiumkunst. Het is een goede traditie geworden. Merlijn Twaalfhoven en pianist Jurriaan Berger, traden op tijdens de laatste open ledenavond van Zuiderlicht, in juni 2022.

Eerder spraken: