Duurzaam gedrag maakt gelukkig –waar wachten we nog op?
‘Het is als trekken aan een tapijt, waar iedereen nog op staat’, zegt gedragswetenschapper Reint Jan Renes. ‘Om er beweging in te krijgen moet je iedereen vragen tegelijkertijd te springen. Maar sommigen hebben niks door, anderen weigeren en weer anderen kunnen helemaal niet springen.’
Reint Jan Renes, lector Psychologie voor een Duurzame Stad aan de Hogeschool van Amsterdam, was gastspreker tijdens onze jaarlijkse open ledenavond. Collectieve gedragsverandering is volgens hem nodig om klimaatverandering tegen te gaan. Maar dat is verrekte lastig.
Het is niet dat we ons geen zorgen maken
Driekwart van de Nederlanders maakt zich zorgen (Bron NU.nl), we weten ook heus wel dat er iets moet veranderen. Maar, geen vlees meer eten? Kleiner gaan wonen? Niet meer vliegen? Als de oplossing concreet wordt, voelen we weerstand. En lokale voorzieningen met de buren moeten delen, kan irritatie opleveren.
En wordt de wereld er nou beter van als je geen bosje bloemen meer koopt, of met de trein op vakantie gaat?
Ja. Uit onderzoek (IPCC 2022) blijkt dat gedragsverandering de wereldwijde uitstoot tegen 2030 met 40 tot 70 procent kan verminderen.
Maar, gedragsverandering ligt politiek gevoelig
Loes Kreemers, hoofdonderzoeker biodiversiteit, kaart het onderwerp in 2023 aan bij toen nog premier Mark Rutte. Tijdens een wetenschapsconferentie reikt ze hem een foto aan. Herkent Rutte het landschap? Mark vindt het helemaal leuken vraagt zijn internationale collega’s of zíj het weten.
En, waar is het? (klik hier voor het antwoord)
Het is het bovenaanzicht van een paaltje. 
Verborgen stadsnatuur. De boodschap van Loes Kreemer aan de premier is dat je soms moet uitzoomen om dingen goed te kunnen zien. Dat geldt ook voor gedragsverandering en het effect daarvan.
En, wat zegt Mark Rutte dan? (Klik hier voor het antwoord)
‘Kan technologische innovatie ons niet uit de klimaatcrisis helpen?’
3 excuses om niet in actie te hoeven komen
De techniek gaat ins wel redden, is één van onze coping strategieën: excuses om niet in actie te hoeven komen.
De techniek gaat ons wel redden
In het huidige regeerprogramma staan vijfentachtig technische innovaties, met een onbekend effect. We weten niet wie het doet of hoe we het doen, maar het komt vast goed.
Ik doe het al best goed, toch?
Als mensen kijken we naar elkaar. Op TikTok kijken we naar wie er nóg leuker en mooier of grappiger is. Rond het klimaatvraagstuk kijken we juist naar mensen die het slechter doen. Dat zien we bevestigd in een nieuwe studie waarin mensen is gevraagd: wat doe je zelf al voor een beter klimaat? Hoe ga je om met je meubels, vlees, kleding? En wat denk jij dat jouw vrienden en familie doen? De uitkomst? We denken allemaal dat we het beter doet dan vrienden en familie.
We komen pas in actie als de ander dat ook doet. Maar het lastige daaraan is dat we niet altijd zien wat die andere doet of niet doet. We zien niet dat iemand minder vaak gaat vliegen, we zien alleen dat iemand die ene keer wél vliegt. We zien hordes mensen in de Kalverstraat spullen kopen die ze niet nodig hebben. De mensen die dat niet meer doen, zien we niet.
We onderschatten de mate waarin anderen stappen zetten. We denken al gauw dat anderen ongegeneerd vliegreisjes boeken en dat we de enige zijn die ongemakkelijk in het vliegtuig zitten.
Maar wat ik doe, dat doet er toch niet toe?
Ook dat is een reden om maar niks te doen, maar is dat waar? We gaan het testen. Klik op de vraag voor het bijbehorende antwoord.
Een gemiddeld mens op aarde stoot 4,4 ton CO2 per jaar uit. Als we onder die 1,5 graden willen blijven, wat zou het dan moeten zijn?
1,1 ton per mens.
Hoeveel ton stoot de gemiddelde Nederlander uit?
Bijna 10 ton per inwoner, dus ruim twee keer zoveel. En negen keer meer dan wat het moet zijn.
Maar als Nederland zijn we maar een heel klein landje, toch?
Ons inwoneraantal maakt 0,22 procent van de totale populatie uit maar ons aandeel aan de totale CO2-uitstoot is afgerond 0,4 procent. Ook historisch gezien hebben we al veel uitgestoten.
Dat jij geen invloed zou hebben is een gelegenheidsargument. Want ga jij stemmen? En hoeveel invloed heb je daarmee?
Je hebt 0,0015 procent invloed op één zetel. Op het totale parlement heb je 0,00001 procent invloed, oftewel 1/10.000.000.
Hoeveel stoot de gemiddelde Amsterdammers uit?
De gemiddelde Amsterdammer stoot 8,4 ton CO2. Dat is dus iets beter dan de gemiddelde Nederlander (Onderzoek & Statistiek, maart 2024). Maar voordat je zelfgenoegzaam achterover gaat hangen, dat valt ruim buiten de draagkracht van de planeet.
Hoe komt het dat Amsterdammers per persoon minder uitstoten?
De belangrijkste reden is dat Amsterdammers gemiddeld kleiner wonen. Daar staat negatief tegenover dat ze meer spullen kopen en ook meer vliegen. Lang niet alle Amsterdammers, want om 20 procent veroorzaakt 80 procent van de vliegbewegingen.
En, nu we het er toch over hebben, hoe vaak mag een mens het vliegtuig instappen?
Elke Nederlanderer mag in zijn of haar leven één Europese en één intercontinentale vlucht maken.
Het is goed om dat een keer te hebben gehoord. De jongeren mogen nog vliegen, maar iedereen boven de dertig moet nu stoppen.
Steady State
Coping strategieën dragen bij aan een zogenaamde steady state. Omdat we dénken dat het niet uitmaakt wat we zelf doen, omdat we dénken dat de ander niets doet en er niet om maalt, doen we zelf ook maar niets.
Het gevolg is dat we nog maar even met z’n allen achterover hangen. Dat doen we als individuen, maar ook op landelijk niveau. ‘De buurman rijdt toch ook nog steeds in een SUV?’ En ‘Laat eerst China maar wat doen.’
En omdat wíj niet veranderen, doen anderen ook niets. We versterken daarmee het niets doen. Nietsdoen is besmettelijk.
Hoe doorbreken we de Steady State?
Allereerst, wíe iets doet maakt wat uit. Een aantal groepen heeft betere papieren dan andere, om met hun eigen gedrag het verschil te gaan maken. Uit onderzoek (Gurtner & Moser, 2024) blijkt dat er drie belangrijke groepen zijn om ons gedrag te laten kantelen.
De welvarenden
Een hoger inkomen leidt vaak tot een hogere uitstoot. De top tien van de inkomens zorgt voor 40 tot 60 procent van de wereldwijde CO2-uitstoot (Nielsen et al, 2021). Op wereldniveau horen wij daar als Nederlanders bijna allemaal bij. De groep met het hoogste inkomen heeft dus de grootste voetafdruk en daar kun je makkelijk wat aan doen: minder kopen, kleiner wonen, minder kilometers en minder of niet meer vliegen.
Daarnaast zitten mensen met hogere inkomens vaak in betere posities om beslissingen te nemen. Ze hebben een groter netwerk en, in potentie, een grotere ecologische handafdruk: manieren om ook het gedrag van andere positief te beïnvloeden. Ze kunnen er bijvoorbeeld voor zorgen dat de kantine geen vlees meer aanbiedt.
De groep met de hoogste inkomens heeft met haar voet- én afdruk dus de beste kaarten in handen. In potentie is die groep de grootste aanjager van verandering, maar houdt die vooralsnog tegen.
Generatie ‘46 tot ’64
Tot slot is er nog een derde belangrijke groep: iedereen die tussen 1946 en 1964 is geboren. Dat is een groep die veel middelen heeft in thermen van tijd, ervaring, financieel en sociaal kapitaal. De groep heeft de potentie om grote invloed uit te oefenen op veel sectoren van de samenleving. Het is een relatief grote groep met een grote handafdruk. Als zij gaan bewegen, is de kans dat we allemaal in beweging komen groot. Als 25 procent van de samenleving gaat, zal het exponentieel sneller gaan.
De activisten
Tost slot hebben ook de activisten grote invloed op wat we vinden en hoe we ons gedragen. Daarvoor hoef je niet op de snelweg te zitten. Je kunt bijvoorbeeld ook nadenken over wat activisten nodig hebben om effectiever te zijn.
Wat je direct kunt doen, om de steady state te doorbeken
Wacht niet tot anderen iets gaan doen, want de kans is groot dat zij juist op jou zitten te wachten. Wat kun je vandaag al doen?
Ga in gesprek
55 procent van de Nederlanders ziet zichzelf als zeer begaan met de natuur en het milieu, maar slechts 21 procent denkt dat de rest van Nederland dat allemaal niet zo belangrijk vindt. Als je het er met elkaar over hebt, blijkt vaak dat de ander het veel belangrijker vindt dan jij dacht.
Laat zien wat je al doet
Ga je je huis isoleren? Zet een bord in je tuin. Eet je minder of geen vlees? Ga je met de trein naar Marokko? Heb je net een tweedehands laptop gekocht? Heb het erover.
‘Durf je duurzame keuzes te delen’, schreef Jan Willem Bolderdijk, werkzaam aan de Universiteit van Amsterdam, in Vrij Nederland.
Zien mensen je dan niet als een suffe deugneus? Misschien, maar de meeste mensen willen zich duurzamer gaan gedragen. Het is dé manier kantelingen te versnellen. En daar komt nog wat bij.
Klimaatvriendelijk gedrag maakt gelukkig
Reclame doet ons geloven dat als we maar van alles kopen, we vanzelf gelukkiger worden. Bij vakantie denken we dankzij reclame bijna automatisch aan palmbomen. Het zijn illusies.
Met ‘we moeten nog wél kunnen barbecueën’, suggereert Mark Rutte dat klimaatvriendelijk gedrag vervelend is. Maar studie laat zien dat het juist gelukkiger maakt (bron: Zawadzki, Steg en Bouman, 2020). We hebben allemaal ergens een dieperliggende maatschappelijke waarde, en als je daarnaar handelt, zorgt dat voor welbevinden. Het werkt meteen, en ook op de lange termijn.
Waar wachten we dan nog op?
De welvarende groep heeft het meest te verliezen. De groep ’46 – ‘64 nestelt zich al járen in de status quo.
Bij afgehaakt Nederland denken we al snel aan de onderkant van Nederland, zei Kees Vendrik van het Nationaal Klimaatplatform laatst. Maar als je naar het klimaatprobleem kijkt, is het is de bovenkant die is afgehaakt. De groepen die het meest kunnen betekenen, doen het minst.
Haak aan
Haak aan. Er zijn overal initiatieven van mensen die alvast zijn begonnen. Ben je nog geen lid van Zuiderlicht? Dat ben je al voor eenmalig een euro. We serveren er dus kennelijk ook nog een grote portie geluk bij.
Ben je al lid?
Wees daar niet bescheiden over. Je Zuiderlicht-lidmaatschap, daar mag je gerust over praten ;-).
